Giảng bình 039-042

 

花鈿委地無人收
翠翹金雀玉搔頭
君王掩面救不得
回看血淚相和流
 
Hoa điền (7) ủy địa vô nhân thâu
Thúy kiều kim tước ngọc tao đầu (8)
Quân vương yểm diện cứu bất đắc
Hồi khan huyết lệ tương hòa lưu

Các đồ trang sức rơi trên mặt đất không ai nhặt lên. Quân vương đau đớn che mặt, không sao cứu nổi. Quay đầu lại trông thấy cảnh thương tâm ấy, máu và nước mắt hòa lẫn nhau chảy xuống ròng ròng.

Ai người nhặt thoa rơi bỏ đất,
Ôi Thúy Kiều ngọc nát vàng phai.
Quân vương bưng mặt cho rồi,
Quay đầu trông lại, máu rơi lệ dàn.

Người đã chết. Thoa rơi còn ai nhặt nữa? Để làm gì? Để giữ lại kỉ niệm? Vô ích! Ôi Thúy Kiều ngọc nát vàng phai.

So với nguyên văn: Hoa điền ủy địa vô nhân thâu, Thúy kiều kim tước ngọc tao đầu 花鈿委地無人收, 翠翹金雀玉搔頭 và Vô Danh dịch: Hoa điền rớt đất không ai thâu. Nguyên văn của Bạch Cư Dị vẫn chỉ ghi lại sự việc. Câu thơ của Tản Đà không chỉ ghi suông. Ôi Thúy Kiều ngọc nát vàng phai! Ngọc nát vàng phai chỉ ngọc vàng bỏ rớt (đồ trang sức của Quý Phi — Thúy Kiều: cái thoa làm như hình con chim thúy). Mà cũng là tượng trưng cho người đẹp đang chết. Lời thơ bóng bẩy. Nói một mà thành hai. Và cuối cùng thành MỘT.

Quân vương bưng mặt cho rồi! Bưng mặt để làm gì? Bưng mặt dùng nghe hay hơn che mặt (yểm diện 掩面), bởi vì trong tiếng Việt bao giờ bưng mặt cũng đòi hỏi tiếng động từ khóc ở sau (Bưng mặt khóc rưng rức...) Ở đây Tản Đà lại dùng bưng mặt mà không cần đưa tiếng khóc ra. Lại như muốn che lấp đi, xóa bớt ý nghĩa khóc đi dưới hai tiếng cho rồi... Thế thôi, thôi thế, thì thôi, mới là... Có nghĩa gì đâu! Rằng không thì cũng vâng lời rằng không. Rằng không thôi thế thì thôi. Quân vương bưng mặt cho rồi. Toàn là những tiếng vô nghĩa trở thành huyền diệu dưới ngòi bút của thiên tài. Hỏi ở nhân gian có dân tộc nào có những ngôn ngữ đẹp như thế không? Ta yêu tiếng nước nhà như yêu canh rau muống, cà dầm tương vậy.

Để ý: ai, rơi, bỏ, nát, phai... Ngọc vàng nát phai bỏ đất. Tưởng không có cách gì tìm ra những tiếng gợi hình buồn tủi hơn.

Và cái chỗ đau đớn nhất lời thơ đã cho thấy là ở chỗ không cho thấy giây phút đau thương. Sau này mới quay đầu trông lại, lệ sẽ dàn khi nhìn thấy máu trôi. Nhưng chính cái giây phút quằn quại, giai nhân mở to mắt nhìn đời vĩnh biệt, thì quân vương, và chúng ta, và thi sĩ cũng đều bưng mặt cho rồi.